Home
Ande fala Sama nume, furda ududa inamme. Asselman Minta ekkena
- Details
- Published on Saturday, 09 June 2018 16:35
Ande fala (oral literature) koṥerella aw agarella sama iṥanni. Furdana hira aw ududa inamme. Koṥere aw agare furda kiṥano ṅela gafun kokana. Lagala kokosima koṥere ṅelana furda kososona issega imokesi kiṥannema koinake.
Koṥerena ṅeliyana furdiyana kososoniya kinandi kikama laga minta koinake ide oinana. Ududabbu kiṥano dugula kurabbu(genealogy or decency) koṥerellette kokala koiname okosina. Koṥita lagellokala ududabbu kosuka gommena samara oiniyoda kososona gafun kokosomena okoske okosina. Koṥitiṅa laga Ertereyala kokosima koṥere kokalella kallabbu kakaki kantima kiṥaya mayda. Kunama chari Nilo Saharakin konandima koṥera kiṥamowa kosada-akosase (researchers like Tompson, Bender, Alberto Pollera, Chris Prouty ellena) artoka kolattake. Kulidki sasabbu kantina kiṥama sabbatasi tamasi innokabbu kawi ṥadi. Ertereya Kunama min Koitabiya Agiṥa Solikin kibinki Sannay(Tesseney) Gulluj Sudan ududatana Mogoloyette ududos gosuma agaran deya. Koṥerabbu Ṥilena Narena Tigringa gunummena Hidarebette ududosuma koṥeran deya. Koyta Naratte Bura Narette laga mintabbu mimi milemma sabbatasi Koyta Nara (kimedem Koita marde dimowaye) ime gununki oda kokama ṅela koinake. Iṥaditta Nara kime kokala chari Nilo sahara koṥeran deya. Ṥilena Tigringa gunumme ududabbu kaleki furde gafud kakosoma koṥere kosaki ṅeliya semetikan deya. Nilo Saharette Morphology, Semantic, Phonology and Syntax bu koleme nume. Nilo Sahare dabbu kokotakema Ethiopiatte Ertereyattela kokosimowaye anidki kadoroma ṅela jinisa ayibe salleda (the Four Supra Segmental Linguistic Features-Morphology, Phonology, Semantic and Syntax) derṅdimenayebbu kokollime deya. Laga minte bariyela kokosima Chari Nilo Saharan koṥere, Kunama, Nara (Ertereyakin), Konso, Anyuwak, Nuer, Gumuz, Koma, Mejenger (gambellala), Arri, Meenit ke dabbu kokkidame okoske. Chari Nilotic kosama koṥere Ertereyatte Ethiopiayatte bilokala numeki Sudan dabbu mikotakema laga minte bariyelana kokoske. Dinka, Nueer, Nuba dine dabbu kokotakemowayena Chari Nilo Saharan deya. Innaye Chari Nilo Saharan dabbu kokotakemokowa dittiya inna koṥerenaye agasala gafun kokosoma ayibe obal kosanni. Kubula suluba, minangada ṥilalena, sosa kidabbu oli koleme okoske. Lakin innaye kunamiṅala UKUDADE dowakin ṥaski dugula ṥomfa koṅamenume.
Ide kime Chari Nilotikedabbu siyasata buluka kodorki ardan kokosome nume. Oinabbu asumela nausuma sabbatasi duguliṅedowa tamana kotikalana kosada-kosasa tibibala kotinkiṥamma kiṥamowabbu tamana kossuya mayda. Sawarabbu lewedki kime Kuname nafon kokama ṥilale nafon kikama koṥere igidiṅala okoske. Asuma na ileno? Na tulesso? Inkedabbu kono? Na anis tulesso da fantaṥowa kosada taggimana kekana kogoṥake. Innakes kinenema agigatala kotinkiṥamma dagaseya dumeya duguleyekin ṥanki iṥigoleta nikada kosan gonumala ili kiṥamana agigatala kodoroma kiṥana dadan ditta kotikala kotinkishama badda baddasi kakosoma ande fala sama ishanni. Gana da Afrikala kosima laga mintolle kime Kuname kokala Nilotike okoske. Digina furdala kokalasi Ertereyala Tigrinya gunumme digina jiba (pride price) darka aṥe jabimuna. Ertereyala Kunamiṅe abiṥa inalena. Ganalana Kime Kunamende Nilotike kosaki digina jiba adda aṥe jabimme Ashanti ke dabbu kokotakeme okoske. Africanena Nilo Sahara koṥere kasamowakin ṥadki dugulenume kebese nume. Kakotayta kakotengenema gatana kosimme. Sosa kidabbu kiṥaya kime Kuname ishigoliṅeda Tigringa aw Ṥila, Amhara Orome kidana kakoso godke. No oinayette dugulebe dima kiṥaya hakambe? Oinabbu aninaki nador naṥima kalla kosada-kosasa kiṥaya agigatala kotinkiṥama kiṥabbu iṥama igijana nafos kika. Ide ande falan ditta sama nume dowa kiṥayana nafod kaka godima awresi manatiya abbariya kaso. Innalle DUGULAN suma awrossi abbaranda kaṥowa nafos kikama kekabbu kidorobbu katakki kosasa kaitena heske. Kokobana sangabbu kalema duguleda numeki kokaledowale kiṥaya Gumuz yette kainama kotengena kililikimabbu kudamolle kaguranni.
Gumuzokette dittiya Chari Nilo Saharadabbu kokotakema Africa kiṥano laga sasala kokosimeko ṥilalana furda angudebbu kalemena “kokaliṅe” kosamowabbu duguliṅe dowale kiṥaya inna gatenabbu kossuna heske. Artiṅgida katunasi kogoṥamme. Abarma: kosad-kosasa (research) anidki kaudama kalla irawa issegana tabiliyana kinake. Tabiyatiya nitakemmabbu targasuma agarata nelema kiṥaya akokela niṥana. Okokelabbu koddima kasida niṥomma kiṥayana kosadeya-kosasa ande falakin ṥasuma iṥanni. Oinassi deya agigatabbuna tanṥiniya kotakema gatabbu kosakki kominima kosada-kosasa ammata kinanan dimowa. Hedeya burtukunki Kunama ankata nisanebbu Kunama ankatana dannodasi ṥukiya jabis gosumowa inna gatena kossu suya baya kiṥanowa gata inkakinno? Erkukodisuta fan gomma lawetowayela Kunamam itakena hemama gatam koske. Kunama saba numes goske Erkukodisu. No kaṥowa awrasi sadenom gommowaye ye sabeno mayda kilattake dowabe inkano maidiyano Erkukodisu sogala olu gommo? Kosada-kosasa laga sasam ibinkikama medanowayebbu kakosoda. Kokelesi gatiyabbu kakisi dowa.